Aşağılık ve üstünlük kompleksi

Aşağılık Kompleksi: Kişinin bazı yönlerden kendini diğerlerinden aşağı, küçük, yetersiz, güçsüz hissetmesine neden olan bir karmaşadır. Bireysel psikolojinin kurucusu Alfred Adler’e göre aşağılık hisleri evrenseldir ve bu hisler kişiyi üstünlük çabasına itmektedir. Bu hislerin telafi edilemeyecek kadar büyük olması ise aşağılık kompleksine yol açmaktadır. Aşağılık kompleksi olan bireyler özgüvensiz, antisosyal davranışlar sergileyebilir ve kendilerini ispat etme çabasına girebilirler.
Üstünlük Kompleksi: Temelde çekirdeğini aşağılık kompleksinden alır. Üstünlük kompleksi kişinin kendisini fiziksel, sosyal ve entelektüel alanda abartma eğilimi olarak ifade edilebilir. Üstünlük kompleksi, kişinin aşağılık hislerini telafi ederken aşırıya kaçmasından dolayı ortaya çıkan bir karmaşadır. Üstünlük kompleksi olan bireyler kendilerinin çok üstün olduklarına inandıkları için insanlara karşı ezici davranışlar sergilerler ve bu yüzden kibirli, benmerkezci, kendini beğenmiş olarak algılanırlar.
Alfred Adler’in Bireysel Psikoloji kuramını oluşturan en önemli iki kavram aşağılık ve üstünlük hisleridir. Adler, insan doğasını sosyal-psikolojik açıdan ele alarak kişiliğin bütünlüğü üzerinde durmuştur. Bireyin davranışlarının sosyal çevresiyle olan etkileşimleriyle birlikte şekillendiğini vurgulamıştır. Adler, kuramının en önemli kavramlarından biri olan üstünlük kompleksini, aşağılık olma hissinin aşırı telafisi olarak tanımlamıştır. Üstünlük kompleksine sahip kişide düşük benlik saygısı ile birlikte aşağılık ve yetersizlik duyguları mevcuttur. Altta yatan aşağılık kompleksini maskeleyerek üstünlük sergilemektir.
Üstünlük ve aşağılık kompleksinin çocukluk çağında oluşmaya başladığını belirten Adler, Freud gibi insan yaşamının ilk altı yılının kişilik gelişiminde önemli olduğunu vurgulamaktadır. En temel sosyal sistemin aile olduğunu ve bireyin nasıl davranması gerektiğini aileden öğreneceğini belirtmektedir. Kişilik gelişiminde aile kavramı üzerinde yoğunlaşmıştır. Adler’e göre her doğan bebek aşağılık, yetersizlik ve savunmasızlık hisleriyle dünyaya gelir. Beslenme ve korunma ihtiyacı için yetişkine muhtaçtır. Çocuk, çevresiyle etkileşime girdikçe karşılaştırma yaptığı sırada aşağılık duygusu kendini göstermeye başlar. Sağlıklı ve dengeli kişilik yapısına sahip olan çocukta zamanla güven duygusu gelişir. Kompleksler çocukluk döneminde başlar ve çocuğun farkındalık düzeyine göre düzelir. Fakat her duygunun aşırı yaşanması sağlıksızdır. Adler, çözümlenemeyen aşağılık hislerinin aşağılık komplekslerine, üstünlük çabalarının da üstünlük kompleksine neden olduğunu vurgular. Benlik kavramı çocuğun ailesi ve sosyal çevresiyle olan etkileşimiyle oluşur. Çocukluk döneminde ebeveynleri tarafından aşağılanan, hor görülen ve yetenekleri göz ardı edilen, hata yaptığı zaman cezalandırılarak başarısız ve yetersiz bir benlik geliştiren kişide aşağılık kompleksi oluşur. Göz teması kurmaktan kaçınır, korku ve utanç gibi duyguları yoğun yaşar. Bu nedenle benlik saygısı ve özgüveni oldukça zayıftır. Kişiyi toplumdan soyutlar ve bir süre sonra içedönük bir kimlik geliştirmesine neden olur. Aşağılık kompleksi kıskançlık duygusuyla ilişkilidir. Aşağılık kompleksi yaşayan kişi değersizlik hissini yoğun yaşar. Özel hayat ve iş yaşamında kendini birçok konuda yetersiz hisseder. Bu nedenle takıntılar, saplantılar, özgüven eksikliği, kaygı ve depresyon vb. gibi psikolojik rahatsızlıklar baş gösterir.
Tam tersi olan üstünlük kompleksi gelişen kişinin çocukluğunda ise, ebeveynleri aşırı ve gereksiz övgülerle herkesten üstün, güzel, yakışıklı, başarılı, yetenekli ve zeki gibi yüklemeler yapar. Üstünlük kompleksi yaşayan kişi, benmerkezci düşünme yapısına sahiptir. Tüm olayları kendi açısından değerlendirir. Diğer insanları umursamaz. Empatiden yoksundur. Kendini sürekli diğer insanlarla karşılaştırma içerisine girer. Diğerlerinden üstün olduklarına dair benlik algıları vardır. Yeteneklerinin ve üstün olduğunu düşündüğü özelliklerinin diğerleri tarafından fark edilmemesi ya da ilgi görmemesinden oldukça rahatsız olur, öfkelenebilir. Öne çıkarmak istediği yönüyle ilgili saatlerce konuşabilir. Eleştiriye açık değildir. Hoşuna gitmeyen bir yorum karşısında kibirli ve hatta küçümseyici tavır sergileyebilir. Her ortamda ayrıcalıklı olduğuna inanır. Başarılı olmak, iş yerinde terfi almak, alkışlanmak, takdir edilmek ve sevilmeyi sadece kendisinin hak ettiğini düşünür. Bir başkasının bu ayrıcalıklara sahip olması durumunda aşırı kıskançlık ve öfke duyar. Kontrolü kaybetmemek ve kendi isteklerini yerine getirebilmek için çok çaba sarf eder. Çevresindekileri manipüle edebilme özelliği vardır. Reddedilme karşısında saldırgan davranır. Özellikle ruh hali sık sık değişkenlik gösterir. Bir yandan kendini diğerlerinden üstün görürken, bir anda kendini diğerlerinden daha kötü algılayabilir. Bu değişken ruh hali depresyon, anksiyete gibi psikolojik rahatsızlıkları da beraberinde getirir.